9123639667(98+)
کرج - بلوار شهرداری - نبش خیابان سیصد و پنج

دانستی های تار

تاریخچه سه تار

درمیان وسایل و ابزار و آلاتی که بشر در طول حیات خود ساخته است، ساخت آلات موسیقی به خاطر توجه به زیبایی و ظرافت آن از یک سو و شکل داخلی و خارجی آن که صدای گوش نوازی را ایجاد می کند از سوی دیکر، از هوشمندانه ترین اکتشافات بشر به شمار است. شکل ظاهری ساز با صدایی که از آن

خارج می شود ارتباط مستقیم دارد و این شکل خارجی ساز است که پیش از آنکه صدایی از آن خارج شود به مغز انسان فرمان می دهد که منتظر شنیدن صدای خاصی باشد. تأثیری که شکل خارجی آلات موسیقی برروی حواس انسان می گذارد موجب شده است که آلات موسیقی از نظرگاههای مختلف طراحی و تزیین به عنوان یک کار هنری مطرح باشد و حتی رشته خاصی را درهنر گرافیک به وجود آورد. بی مناسبت نیست که در زمینه زیبایی و ظرافت آلات موسیقی ، از قدیمترین ایام تا این اندازه کوشش شده است که شکل و تزیینات آلات موسیقی چشم نواز و به عنوان کارهای هنری مطرح باشد.

هیچ عاملی به اندازه شکل، طرح و تزیینات در انتقال صدا مؤثر نیست و کلیه این عوامل بیش از هرچیز ظرافت در ساخت را می طلبد.

ساخت نخستین آلات موسیقی که ممکن است نطقه عطف تاریخ ساخت آلات موسیقی قلمداد شود، قرنها پیش به وسیله انسان نخستین صورت گرفته است که احتمالاً وسیله ای ضربه ای، بادی یا زهی بوده و با مرگ سازنده و یا نوازنده آن ، در کنار جسد او به خاک سپرده شده و یا به کناری افکنده شده است. از همین رو درک تاریخ تحول آلات موسیقی بر پایه یافته های پراکنده ای است که در طول تاریخ زندگی بشر به دست آمده است. این گونه آثار بنا به طبیعت خود به آن تعداد باقی نماده است که بتوان برآن اساس تاریخ دقیق ساخت آلات موسیقی را به دست داد. اما مطالعه آلات گوناگونی که امروزه به دست مردمانی ساخته می شود که فرهنگ موسیقی آنها در حد انسان پیش از تاریخ است، حقایق مهمی را در این زمینه به دست می دهد. بررسی نقاشی هایی از مراسم شادی و سوگواری که به دست آمده، ارزشی کمتر از آلاتی که برجای مانده است ندارد.

در یکی از قدیمی ترین نقاشی های بازمانده، یک سه تار به همراه نوازنده آن به تصویر کشیده شده است. این تصویر متعلق به سالهای 1411 – 1420 ق – م و بر دیوار یکی از مقابر مصری است . با آنکه تصویر مذکور کاملاً شبیه سه تارهای امروزی است، باید توجه داشت که سازهای زخمه ای – مرکب از کاسه، دسته و اوتاری که از سر دسته تا منتهی الیه کاسه کشیده می شود – از متنوعترین سازهایی است که درتمامی نقاط جهان معمول و متداول بوده و هست و هریک با تفاوتهایی در حجم و فرم کاسه ، طول دسته و تعداد سیمها به نامی نامیده شده و میان مردم در دوره خاصی مورد استفاده بوده است. اگر تصاویری که از تمدنهای گوناگون کهن باز مانده و در آنها سازهایی شبیه به سه تار به تصویر کشانده شده است، در گذریم و تنها به آنچه از ایرانیان برجای مانده بپردازیم، در یک تابلوی مینیاتور بسیار زیبا از صحنه اعدام ضحاک در شاهنامه بایسنقری ، یک سه تار به تصویر کشانده شده است. نوازنده ای مشغول نواختن سه تار است. این ساز در کمال زیبایی است و تزیینات آن بروشنی دیده می شود. تعداد کوکها نشان می دهد که سه تار مذکور با کاسه ای کمی بزرگتر از معمول ، دارای سه سیم است.

در بسیاری از مینیاتورهای دوره صفویه سه تار به تصویر کشیده شده است و از آن جمله است در یک مجلس پذیرایی خاقان از اسکندر، عمل سطان محمد(در نسخه خطی خمسه نظامی مورخ 25- 1524 م) که تعداد کوکها بروشنی نشان می دهد که سه تار مذکور دارای سه سیم بوده است.

در مینیاتور دیگری کار رضا عباسی که در موزه هرمیتاژ(Hermitage museum) لنینگراد نگهداری می شود، یک سه تار با کاسه ترکی با ترکهایی از چوب سیاه و ترکهایی باریکتر از ترکهای سیاه به رنگ سفید – احتمالاً از جنس استخوان – به تصویر کشیده شده است. نقاشان هنرمند دوره صفویه در جابه جای میناتورهای خود سه تارهایی با فرمهای زیبا و تزییناتی عالی نقاشی کرده اند. آنچه مسلم است، این ساز در میان ایرانیان پیش از دوره صفویه نیز سابقه داشته و معمولاً در سماع درویشان و سالکان طریقت وبه وسیله اهل دل و ذوق نواخته می شده و کوتاه سخن آنکه سه تار ساز خواص بوده است.

براساس ویژگی های سه تارهایی که به دست اساتید معروف ساخته شده ، می توان با یک جمع بندی ، مشخصات سه تار را به شرح زیر خلاصه کرد:

طول کاسه سه تار به تفاوت از 26 تا 30 سانتی متر ساخته می شود و عرض کاسه به تناسب با طول آن از 12تا 16 سانتی متر متغیر است. عمق کاسه را نیز به تناسب با عرض و طول آن از 12 تا 16 سانتی متر می سازند. طول دسته از محل نصب شیطانک (اُنف یا سیم بَر) تا محل اتصال به دسته را 40 تا 48 سانتی متر ساخته اند. طول پنجه یا قسمتی که گوشی ها در آن تعبیه می شود و طبیعتاً به طول دسته اضافه می شود تقریباً 12 سانتی متر است. در این ساز محل گوشی ها جعبه ندارد و به همین مناسبت این قسمت را گاه سر دسته نیز می نامند.

نام سیمهای سه تار که اهل فن آنها را اوتار می نامند به شرح زیر است:

سیم اول «حاد» یا سیم سفید از فولاد نازک به قطر تقریبی 20 تا 22 میکرون (در حال حاضر با نُت دو زیرخط حامل کوک می شود) که به گوشی آخری روی دسته بسته می شود .

سیم دوم«زیر» یا سیم زرد یا قرمز از برنز نازک به قطر تقریبی 23 تا 25 میکرون(درحال حاضر با نُت سل زیر خط حامل کوک می شود) به گوشی روی دسته نزدیک شیطانک (اُنف – سیم بَر) بسته       می شود.

سیم سوم «زنگ یا مشتاق» به رنگ سفید، از فولاد به قطر تقریبی 20 تا 22 میکرون ( این سیم در خور مایه آهنگ متغیر کوک می شود) که به گوشی آخری بغل دسته بسته می شود. این سیم را میرزا محمد تربتی خراسانی اضافه کرده، و از ابتکارات اوست.

سیم چهارم «بم» یا سیم زرد یا قرمز از برنز به قطر تقریبی 35 تا 40 میکرون (این سیم نیز درخور مایه آهنگ متغیرکوک می شود) که به گوشی بغل بین دو گوشی روی دسته بسته می شود.

بنا بر این سه تار آن چنان که از نام آن و نقاشی های دوران گذشته استنباط می شود، ابتدا دارای سه سیم بوده و شادروان مشتاق علی شاه یک سیم بر آن افزوده است.

سیمها از یک سو به گوشی ها و از سوی دیگر به سیم گیر که در پشت کاسه نصب می شود، بسته         می شود و برروی شیطانک و خرک (سیم پا) که بر روی صفحه آزاد گذاشته شده است تکیه دارند.

پرده ها را دستان نیز می نامند و از شاه پرده که چهارلا است و نیم پرده یا میان پرده که سه لا است تشکیل می شود . تا سالهای 1310 هجری شمسی جمعاً 22 پرده و نیم پرده می بستند و از آن پس به تدریج بر تعداد پرده ها افزوده شده است و در حال حاضر 25 پرده و نیم پرده بسته می شود. در گذشته پرده ها از سیمهای فلزی بویژه نقره ای نیز می بسته اند در حالی که اکنون پرده ها را بازه می بندند.

سه تار را با ناخن انگشت سبابه دست راست می نوازند و در حال نواختن باید سایر انگشتها و شست به روی صفحه روی کاسه تکیه کند.

 


نطرات خود را برای ما بنویسید.

سفارش ساز

سینا قوامی سازنده تار و سه تار با بیش از ده سال تجربه و یکی از اعضای فعال کانون ساز سازان ایران می باشد. برای سفارش ساز با مشخصات دلخواه می توانید با شماره های مذکور تماس بگیرید.

آخرین ارسالی ها

ارتباط با ما

کرج - بلوار شهرداری - نبش خیابان 305
تلفن : 9123639667 (98 +)